پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه ی ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده صورت گرفته است. جامعه ی آماری این پژوهش را کلیه ی خانواده های ساکن در شهرستان نکا تشکیل می دهند. گروه نمونه شامل 100 زوج بود که به روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای تصادفی انتخاب شدند. ابزار پژوهش پرسشنامه ی «ابعاد جهت گیری مذهبی، بهرامی احسان 1381» و پرسشنامه ی محقق ساخته «مرزهای ارتباطی خانواده» بودند. ضریب پایایی پرسشنامه ابعاد جهت گیری بین 0/91 و 0/85 گزارش شده است و ضریب پایایی پرسشنامه مرزهای ارتباطی خانواده 0/67 به دست آمد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل چند متغیری همبستگی بنیادی استفاده شد. نتایج نخستین همبستگی بنیادی نشان داد که با افزایش مذهب گرایی و ارزنده سازی و کاهش سازمان نیافتگی، تنیدگی مرزهای بیرون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده کاهش می یابند. همچنین نتایج دومین همبستگی بنیادی نشان داد که با افزایش مذهب گرایی و ارزنده سازی مذهبی، تنیدگی مرزهای درون و بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده و مرزهای بهنجار درون خانواده کاهش می یابند.
کلید واژه ها: جهت گیری مذهبی، مرزهای ارتباطی، خانواده.

مقدمه

خانواده چیزی بیش از مجموعه افرادی است که در یک فضای مادی و روانی خاص به سر می برند. خانواده یک نظام اجتماعی و طبیعی است که مجموعه ای قواعد و اصول را ابداع، و برای اعضای خود نقش های متنوعی تعیین می کند. (1) خانواده درمانی ساختاری فرض می کند که خانواده ها یک الگوی ارتباطی قابل ملاحظه با دیگران دارند و از این رو، می توان تعامل خرده سیستمی متفاوتی از قبیل زیرمجموعه والدینی، زیر مجموعه برادر - خواهری را مشاهده کرد. (2) خرده سیستم ها، زیر مجموعه های درون الگوی بزرگ تر خانواده اند که هر یک نقش خاص خود را دارند که باید انجام دهند. مرزهای قابل تعریفی بین این زیرمجموعه ها وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. (3) از دیدگاه خانواده درمانی ساختاری که بر نظریه ی سیستم ها مبتنی است، مرزها خطوط نامرئی هستند که افراد یا زیر منظومه ها را از نظر روانی از هم جدا می کنند (4) و به تشکیل زیر سیستم های خانواده می انجامند. (5) مرزهای درون خانواده از لحاظ انعطاف پذیری یا نفوذپذیری با یکدیگر تفاوت دارند، و میزان دسترسی به هر خرده نظام، ماهیت و فراوانی ارتباط و تماس میان اعضای خانواده را تعیین می کند. نوع مرزها در روابط بین اعضای خانواده تاثیر دارند. (6)
بر طبق دیدگاه خانواده درمانی ساختاری، مرزها می توانند، گسسته، درهم تنیده و بهنجار باشند. در مرزهای گسسته یا خشک، ساختار سالم، نظم یا قدرت دیده نمی شود، و پیوند بین اعضای خانواده ضعیف است. (7) اعضای خانواده های با مرز گسسته، ممکن است مستقلانه عمل کنند، اما گرفتار یک احساس استقلال مسخ شده اند و از فقدان حس وفاداری و تعلق و قابلیت بهم وابستگی و طلب حمایت مورد نیاز رنج می برند. (8) در این خانواده ها رابط بین افراد بسیار خشک و سخت است و رفتارهای اعضا روی هم تاثیر کمی دارد. (9) مرزهای درهم تنیده به شدت گنگ و نامتمایزند. بنابراین به سادگی از سوی سایر اعضای خانواده مورد تجاوز قرار می گیرند و مرزهای هر خرده نظام درخانواده های به هم تنیده، در حدی ناچیز تفکیک شده است و به سادگی می توان از آن عبور کرد. (10) رفتار یک عضو خانواده بی درنگ روی دیگران اثر می گذارد، و استرس یکی از افراد شدیداً از مرزها عبور می کند و به سرعت در سایر زیر منظومه ها منعکس می شود. (11) در مرزهای بهنجار یا واضح، هر یک از خرده نظام ها در عین اینکه مستقل از هم عمل می کنند، با هم متحدند. اعضای هر خرده نظام در عملکرد خرده نظام دیگر مداخله نمی کنند و سلسله مراتب قدرت در خانواده برقرار می باشد. (12) یکی از عوامل مؤثر در تعیین نوع مرزهای درون خانواده، مذهب و جهت گیری مذهبی است.
مذهب سیستم سازمان یافته ای از باور شامل مشارکت، سنت، ارزش های اخلاقی، رسومات، مشارکت در یک جامعه دینی برای اعتقاد راسخ تر به خدا یا یک قدرت برتر است. (13) جهت گیری مذهبی به منزله ی مرجعیت بخشیدن به ساختار روابط و مناسبات انسان در تمام ابعاد آن، در پرتو رابطه انسان با خدا تعریف شده است. (14) باورهای مذهبی شیوه های مؤثری برای مقابله با مصائب، تجارب دردناک و نشانه های بیماری است و همچنین در زمان مشکلات و ناراحتی ها بر چگونگی روابط انسانی اثر می گذارد. (15)
باورهای مذهبی اعضای یک خانواده می تواند بر شیوه ی ارتباط آنها با یکدیگر و حفظ جایگاه و مرزهایی که بین اعضای خانواده وجود دارد، تاثیر زیادی داشته باشد. (16)
بین مذهب و خانواده رابطه ای دو طرفه وجود دارد؛ اعمال و عقاید مذهبی می توانند نیروی تازه ای به خانواده و اعضای آن ببخشند و به ترتیب مشارکتشان را در تجارب معنوی بیشتر و ایمان اعضا را قوی تر کنند. به علاوه، اعمال و باورهای مذهبی ناگوار و ناراحت کننده می تواند به خانواده و اعضایش و روابط آنها آسیب وارد کند. (17) تحقیقات نشان داده است که مذهب در چگونگی روابط بین اعضای خانواده تاثیر دارد و جهت گیری مذهبی تا حد زیادی تعیین کننده ی نوع روابط بین اعضای خانواده است (18) و به عنوان بخش مکمل و یکپارچه ی یک ازدواج تلقی می گردد (19). برای مثال در پژوهش اروین (2008) مشخص گردید که مذهب همبستگی معناداری با روابط اعضا در خانواده دارد. تحقیقاتی که آثار اعمال و باورهای مذهبی و درگیری جمعی را روی عملکرد خانواده، شیوه های والدینی، پویایی های خانواده و پیوندهای بین نسلی بررسی می کنند، در حال افزایش است. محققان پی برده اند که حوزه ی وسیعی از سنت های دینی مطابق با خانواده های معاصر است. (20) با این حال پژوهشی که به طور مستقیم نقش مذهب و جهت گیری مذهبی را در نوع و شکل گیری مرزهای خانواده در کانون بررسی قرار داده باشد، یافت نشد. با توجه به اینکه جامعه ی ایران جامعه ای مذهبی شناخته می شود و از آنجا که مذهب و ابعاد جهت گیری مذهبی در روابط بین اعضای خانواده نقش مهمی را ایفا می کنند، پرداختن به نقش مذهب در روابط خانوادگی ضروری به نظر می رسد. بنابراین، هدف پژوهش حاضر، بررسی رابطه ی ابعاد جهت گیری مذهبی با مرزهای ارتباطی خانواده است. بر این اساس پرسش های پژوهش حاضر عبارت اند از: 1- آیا بین مؤلفه های جهت گیری مذهبی (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مؤلفه های مرزهای ارتباطی خانواده (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده) رابطه وجود دارد؟ 2. هر یک از مؤلفه های جهت گیری مذهبی به چه میزان مؤلفه های مرزهای ارتباطی خانواده را تبیین می کنند؟

روش شناسی پژوهش

جامعه ی آماری، نمونه و روش نمونه گیری

پژوهش حاضر در چارچوب یک طرح غیرآزمایشی، از نوع همبستگی انجام شده است. جامعه ی آماری این پژوهش کلیه ی خانواده های ساکن در شهرستان نکاست؛ خانواده هایی که بین والدین آنها بین 25 تا 50 ساله و دارای فرزند بودند. نمونه ی مورد نظر شامل 100 خانواده بود که به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای تصادفی انتخاب شدند و مورد آزمون قرار گرفتند. روش نمونه گیری بدین شکل بود که با مراجعه به شهرداری نکا و تهیه ی نقشه خیابان ها، هر خیابان به عنوان یک خوشه در نظر گرفته شد. سپس از هر خوشه 5 خوشه به صورت تصادف انتخاب شد و از هر خوشه 20 خانواده که ویژگی مورد نظر را دارا بودند، انتخاب شدند. بدین ترتیب از بین خوشه ها 100 خانواده انتخاب شدند و به پرسشنامه های مربوط به پژوهش پاسخ دادند. گفتنی است که پیش از تکمیل پرسشنامه های مورد نظر توسط آزمودنی ها، پژوهشگران توضیحاتی در زمینه ی هدف پژوهش و شیوه ی تکمیل مقیاس های به کار برده شده برای آزمودنی ها ارائه کردند. برای بررسی داده ها از میانگین، انحراف معیار، همبستگی پیرسون و همبستگی بنیادی با استفاده از نرم افزار SAS استفاده شد. تحلیل همبستگی بنیادی رابطه ی دو مجموعه متغیر را در یک گروه بررسی می کند. (21) قبل از تحلیل داده ها، پیش فرض های تحلیل واریانس چند متغیری، بررسی و نتایج چولگی و کشیدگی متغیرها نشان داد که توزیع نمره های آزمون ها نرمال است. مجموعه متغیرهای پیشین را چهار متغیر (مذهب گرایی، سازمان نیافتگی، ارزنده سازی و کامجویی) و مجموعه متغیرهای ملاک را شش متغیر (تنیدگی مرزهای بیرون از خانواده، تنیدگی مرزهای درون خانواده، گسستگی مرزهای بیرون خانواده، گسستگی مرزهای درون خانواده، بهنجاری مرزهای بیرون خانواده و بهنجاری مرزهای درون خانواده)، تشکیل می دهند.

ابزار سنجش

1. مقیاس جهت گیری مذهبی: این مقیاس را بهرامی احسان ساخته و دارای 64 ماده است که آزمودنی ها به هر یک از مواد بر اساس مقیاس لیکرتی از «هرگز» تا «کاملاً درست» پاسخ می دهند. این مقیاس شامل چهار خرده مقیاس می شود که هر یک از خرده مقیاس ها ابعاد متفاوتی را می سنجد. این چهار خرده مقیاس عبارت اند از: 1. جهت گیری مذهبی یا مذهب گرایی با 28 گویه؛ 2. سازمان نیافتگی مذهبی با 19 گویه؛ 3. ارزنده سازی مذهبی با 9 گویه؛ 4. کامجویی با 8 گویه. این مقیاس را بهرامی احسان (1381) در ایران هنجاریابی کرده است و ضریب پایایی این فرم بین 0/91 و 0/85 گزارش شده است. همچنین روایی محتوایی و سازه آن نیز بررسی و تایید شده است. به منظور ارزیابی روایی محتوایی مقیاس مواد آماده شده به 50 روحانی عرضه شد که آنها مقیاس را واجد روایی محتوایی مطلوب ارزیابی کردند. به منظور بررسی روایی سازه و نیز تحلیل ساختارهای عاملی آزمون، روش تحلیل عاملی با استفاده از تحلیل مؤلفه های اصلی و در چرخش با استفاده از روش مایل مستقیم، تحلیل تکرار شد. نتایج به دست آمده نشان داد که مقیاس از چهار عامل اشباع شده است. در پژوهش میزان مقیاس معبد گلزاری به عنوان ملاک انتخاب و میزان همگرایی مقیاس جهت گیری مذهبی با آن بررسی شد. نتایج از همبستگی بسیار بالای این دو آزمون در تمام زمینه ها حکایت داشت. (22)
2. پرسشنامه ی مرزهای ارتباطی خانواده: مقیاس مرزهای ارتباطی را مؤلفان پژوهش حاضر، برای سنجش سه نوع مرز ارتباطی در هم تنیده، بهنجار و گسسته در درون خانواده و سه نوع مرز ارتباطی در هم تنیده، بهنجار و گسسته خانواده با محیط بیرون تهیه کرده اند. در این پرسش نامه 15 سؤال برای اندازه گیری مرزهای درون خانواده و 15 سؤال برای اندازه گیری مرزهای خانواده با محیط بیرون طراحی شده است. برای اندازه گیری سه نوع مرز درون خانواده، 5 سؤال به هم تنیدگی مرزهای درون خانواده، 5 سؤال بهنجار بودن مرزهای درون خانواده و 5 سؤال گسستگی مرزهای درون خانواده را اندازه گیری می کند. در مورد مرزهای درون خانواده با محیط بیرون هم به همین شیوه عمل می شود و برای اندازه گیری هر بعد 5 سؤال در نظر گرفته شده است. بنابراین، این آزمون 6 بُعد را می سنجد. در اجرای مقدماتی پرسشنامه مورد نظر همراه با پرسش نامه ی «ابزار سنجش خانواده»، روی 40 نفر اجرا شد و سؤالات نامناسب حذف و متن سؤالاتی که از نظر آزمودنی ها مشکل داشت، اصلاح گردید. پس از حذف سؤالات نامناسب ضریب آلفای پرسشنامه با سؤالات باقی مانده محاسبه شد. این ضریب برای کل مقیاس 0/67، برای مقیاس مرزهای بیرون خانواده، مرزهای درون خانواده، مرزهای بهنجار بیرون خانواده، به ترتیب 0/72، 0/51، 0/52، 0/56، 0/67، 0/54 به دست آمد. همچنین ضریب همبستگی کل پرسشنامه با پرسشنامه «سنجش عملکرد خانواده» 0/68 محاسبه شد که نشان دهنده روایی همگرایی قابل قبولی است. (23)

پی نوشت ها :

* دانشجوی دکتری مشاوره خانواده، دانشگاه اصفهان.
** دکتری مشاوره، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی
*** کارشناس ارشد مشاوره خانواده، دانشگاه تربیت معلم تهران
**** کارشناس ارشد تحقیقات آموزشی، دانشگاه تربیت معلم تهران
1. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، خانواده درمانی، ترجمه حمیدرضا حسین شاهی براواتی و همکاران، ص143-141.
2. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، ترجمه باقر ثنایی، ص243-241.
3. سالوادور مینوچین، فیشمن، فنون خانواده درمانی، ترجمه فرشاد بهاری، ص51-31
4. سالوادور مینوچین، خانواده و خانواده درمانی، 243-241.
5. تبریزی و همکاران، فرهنگ توصیفی خانواده و خانواده درمانی، ص39.
6. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، همان.
7. جیمز پروچاسکا و همکاران، نظریه های روان درمانی، ترجمه سید محمدی، ص 462-452.
8. سالوادور مینوچین، همان.
9. مایکل نیکولز و ریچارد نیکولز، خانواده درمانی، ترجمه محسن دهقانی و همکاران، ص 24-242.
10. ایرونه گلدنبرگ و هربرت گلدنبرگ، همان.
11. اشرف السادات موسوی، خانواده درمانی کاربردی با رویکرد سیستمی، ص131-101.
12. مایکل نیکولز و ریچارد نیکولز، همان.
13. Walsh, F, spirituality in Family Therapy, p. 5-20.
14. احسان بهرامی و همکاران، «ابعاد رابطه میان جهت گیری مذهبی و سلامت روانی و ارزیابی مقیاس جهت گیری مذهبی»، روان شناسی و علوم تربیتی، سال 34، شماره 2، ص63-41.
15. Walsh, F, spirituality in Family Therapy, p. 5-20.
16. Bjarnason T, "parents, Religion , and perceived social coherence: A Dorkheimian Framework of Adolescent Anomie", Journal for the scientific study of Religion . V, 37, N 4, p. 742-754.
17. Walsh, F, spirituality in Family Therapy, p. 5-20
18. Smith, c. kim, p. Family Religious Involvement and the Quality of Family, Relationships for Early Adolescents. chapel Hill, NC: National study of Youth and Religion . p. 5-7.
19. Myers s, "religious Homogamy and Marital Quality: Historical and Generational patterns", Journal of Marriage and Family, V68, Issue2, p. 292-304.
20. Walsh, F, spirituality in Family Therapy, p. 5-20.
21. هومن، تحلیل داده های چند متغیری در پژوهش رفتاری، ص245-265.
22. هادی بهرامی احسان، سحر طهباز حسین زاده، «مقایسه آزاردیدگی، سلامت روانی، و جهت گیری مذهبی در دختران فراری و عادی شهر تهران»، روان شناسی و علوم تربیتی، ش37(1)، ص157-143.
23. احمدرضا کیانی، «بررسی رابطه ابعاد جهت گیری مذهبی و مرزهای ارتباطی خانواده های شهرستان نکا»، پایان نامه کارشناسی ارشد مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی، ص66-73.

منبع: نشریه روان شناسی و دین شماره 11